Zainstalowani na wieczność – Bruno Schulz i Drohobycz (epizod łódzki). O wystawie w Miejskiej Galerii Sztuki w Łodzi poświęconej autorowi Sklepów cynamonowych i jego miastu oraz o łódzkich adresach artysty
Czas zatrzymał się dla Brunona Schulza 19 listopada na jednej z ulic Drohobycza[1]. Horoskop, stworzony przez tego archeologa wyobraźni, nadal wyznacza przyszłość za zgodą przeszłości, pozostawiając wolną przestrzeń dla „Boskiej Teraźniejszości” i kosmogonii, która w proroctwach wynalazcy „genialnej epoki” jest obecna niejako in statu nascendi[2]. [Zob. rycinę XXIV – przyp. Red.].
Od 26 lipca do 6 października 2019 roku w Galerii Willa i Galerii Chimera przy ul. Wólczańskiej 31[3], które mieszczą się w secesyjnej posesji wybudowanej w 1903 roku według projektu Gustawa Landau-Gutentegera dla łódzkiego fabrykanta Leopolda Kindermanna, można zwiedzać wystawę, której bohaterem jest wybitny polski pisarz, malarz i grafik z Drohobycza, Brunon Schulz.
Wydarzenie to zapowiada tekst, który przygotował kurator wystawy, Zbigniew Milczarek.
Właśnie mija 100 lat od objawienia się światu Teatrum życia i śmierci (tytuł nadany przez Jerzego Ficowskiego) Brunona Schulza, czyli ekslibrisu, który wykonał dla Stanisława Weingartena, swego najlepszego przyjaciela, wspólnika przedsięwzięć odkrywczych i konesera sztuki [zob. rycinę XXV – przyp. Red.]. Ten fakt stał się dla Zbigniewa Milczarka, zakochanego w Drohobyczu miłośnika twórczości Schulza, pretekstem do wzbogacenia pokazywanej od kilku lat (w Tomaszowie Mazowieckim, Płocku, Warszawie, Mikołowie i Gdańsku) autorskiej wystawy Zainstalowani na wieczność – Bruno Schulz i Drohobycz o łódzki epizod biografii egzystencjalnej, artystycznej i pośmiertnej „dziwnego poety” z „miasta marzeń”.
Nie ulega wątpliwości, że Bruno Schulz był przynajmniej raz w Łodzi – w latach trzydziestych. Odwiedził to miasto przed wyjazdem w 1938 roku do Paryża. Jerzemu Ficowskiemu wspominała o tym Maria Chazen, wybitna pianistka i przyjaciółka autora Xięgi bałwochwalczej[4]. Wtedy przytłaczające wrażenie zrobił na nim duży fabryczny komin. Co więcej? Maria Chazen w korespondencji z autorem Regionów wielkiej herezji mówiła o kilku wizytach Schulza w Łodzi. Mieszkała wtedy przy al. Kościuszki 46. Jest to więc jeden z trzech Schulzowskich adresów na mapie Łodzi.
Czy autor Sklepów cynamonowych bywał wcześniej w mieście rodzinnym Tuwima? Wydaje się, że tak właśnie było, ponieważ od 1932 roku pracował w Łodzi jako przedstawiciel firmy naftowej „Galicja” -Stanisław Weingarten. Zamieszkał wtedy w sublokatorskim pokoju przy ul. Sienkiewicza 63. Tak się szczęśliwie złożyło, że był sąsiadem rodziców Joanny Kulmowej. Zapamiętała go również sama poetka. Po wielu latach w książce Topografia myślenia[5] opisała wygląd pokoju Weingartena, który miał tam mnóstwo prac plastycznych Schulza. Splot szczęśliwych zbiegów okoliczności sprawił, że to właśnie Łódź (obok Drohobycza) została wyróżniona spośród innych miast największą prywatną kolekcją dorobku plastycznego skromnego nauczyciela robót ręcznych i rysunków. Mieściła się ona w pokoju Weingartena. Kulmowa nie zapamiętała niestety żadnej wizyty tajemniczego gościa z „miasta jedynego na świecie”, ale jako jedyna utrwaliła obraz cynamonowej galerii, mieszczącej się przy Sienkiewicza 63.
Istnieje jeszcze trzeci adres domniemanej obecności Schulza w Łodzi. Chodzi o drugie mieszkanie Weingartena, do którego przeprowadził się przed wybuchem wojny. Kawalerka pana Stanisława znajdowała się przy ul. Bandurskiego (obecnie narożny dom przy al. Kościuszki oraz al. Mickiewicza, dawny dom literatów). To właśnie tam przeniósł swoją kolekcję Schulzianów. Czy Bruno zdążył przed wojną odwiedzić Staszka w jego nowym mieszkaniu? Tego nie wiemy. Jedno jest pewne: wykonał dla swego drohobyckiego przyjaciela dwa ekslibrisy, jeden obraz olejny Spotkanie (zakupiony w 1992 roku w Łodzi przez Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie i tam dzisiaj eksponowany) oraz unikatowy katalog biblioteki Weingartena. Odnaleziona książka z tego księgozbioru została pokazana na wystawie w Galerii Willa.
W czasie II wojny światowej łódzka kolekcja Schulzianów rozproszyła się jak ułamki potłuczonego zwierciadła. Na szczęście po 1945 roku znalazł się w Łodzi osobliwy admirator twórczości autora Sanatorium pod Klepsydrą. Był nim Henryk Maszewski, który przez kilkadziesiąt lat prowadził antykwariat „Słowo”[6]. To właśnie na jego zapleczu, jak wspominają łódzcy bibliofile, tylko wybrani byli wtajemniczani w arkana symboliki Schulzowskiej wyobraźni. Dzięki temu antykwariuszowi zachowały się ekslibrisy Weingartena i katalog jego księgozbioru. O innych pracach, które odnalazł Maszewski, nic nie wiadomo. Ulica Piotrkowska jest więc czwartym adresem łódzkim w pośmiertnej już niestety biografii Schulza. Po latach ekslibris Weingartena, książkę z jego księgozbioru z fragmentem drugiego ekslibrisu (według Władysława Panasa mesjańskiego) i pierwodruki opowiadań Schulza odnalazł Zbigniew Milczarek w Antykwariacie Naukowym przy ul. Piotrkowskiej 85. Tak oto pojawił się piąty adres Schulzowski na mapie Łodzi.
Gdzie znajduje się pozostała część legendarnej kolekcji Weingartena? Czy zostały ocalone w Łodzi listy Marii Chazen? Jaki los spotkał korespondencję (jedną z najważniejszych w dorobku epistolarnym autora Wiosny) Schulza z Weingartenem? Może właśnie wystawa Zainstalowani na wieczność – Bruno Schulz i Drohobycz (epizod łódzki) sprowokuje do wznowienia poszukiwań, doprowadzając do spektakularnych odkryć i ustaleń.
W willi Kindermanna, siedzibie oddziału Miejskiej Galerii Sztuki w Łodzi, od 26 lipca do 6 października 2019 roku będzie pokazywana ekspozycja pochodząca ze zbiorów Zbigniewa Milczarka, innych osób prywatnych, artystów, Miejskiej Galerii Sztuki w Łodzi i Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Jej koncepcja opiera się na trzech kręgach tematycznych:
– W mieście marzeń;
– Dziwny poeta Bruno Schulz;
– Łódzkie Schulziana.
Na parterze willi pojawi się ikonografia Drohobycza, matecznika Schulzowskiej wyobraźni (m.in.: graficzne portrety miasta od połowy XIX wieku, mapy, plany, najstarsze pocztówki i zdjęcia z okresu obejmującego lata życia Schulza, przewodniki) oraz zostanie przywołana twórczość dwóch wybitnych artystów drohobyckich – są to Maurycy Gottlieb i Maurycy (Ephraim Moses) Lilien.
Piętro poświęcone jest biografii i twórczości skromnego geniusza z Drohobycza. Znajdą się tam m.in.: ekslibrisy wykonane dla Weingartena, nieznane zdjęcia Schulza, czasopiśmiennicze i książkowe pierwodruki jego twórczości literackiej wraz z autorskimi ilustracjami, pierwodruki książek bliskich Schulzowi pisarzy (to: Debora Vogel, Witold Gombrowicz, Stanisław Ignacy Witkiewicz [Witkacy], Kazimierz Tuchanowski), recenzje Sklepów cynamonowych i Sanatorium pod Klepsydrą, unikatowe druki bibliofilskie z opowiadaniami autora Ptaków, plakaty z wystaw i festiwali schulzowskich, reprodukcje Xięgi bałwochwalczej i rysunków Schulza. [Zob. rycinę XXVI – przyp. Red.].
W Galerii Chimera ukazane są łódzkie konteksty biografii i twórczości Schulza (m.in.: druki bibliofilskie opublikowane w Łodzi oraz łódzka recenzja Sklepów cynamonowych, odwołania do wystaw i spektakli Schulzowskich, plan Łodzi z miejscami związanymi z Schulzem, prace łódzkich artystów inspirowane twórczością autora Księgi, wspomnienie Joanny Kulmowej).
Wystawę Zainstalowani na wieczność – Bruno Schulz i Drohobycz (epizod łódzki) wzbogacają pokazy multimedialne: Tryptyk drohobycki Konrada Kierebińskiego – zapowiedź albumu poświęconego Drohobyczowi, montaż zdjęciowy Willa Landaua, wywiady z Alfredem Schreyerem i Joanną Kulmową.
W starannie przygotowanym katalogu towarzyszącym wystawie, który wydała Miejska Galeria Sztuki w Łodzi, Zbigniew Milczarek wyznał:
Idea wystawy Zainstalowani na wieczność – Bruno Schulz i Drohobycz narodziła się w 2012 roku. Jest to projekt, który ma charakter work in progress, ponieważ stale powiększają się moje zbiory oraz są odkrywane nowe konteksty życia i twórczości Schulza. Pierwszą wersję tej wystawy prezentowałem od 12 kwietnia do 12 maja 2013 roku w Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim, moim rodzinnym mieście.
Inspirację do ukazania dokonań twórczych Brunona Schulza i jego rodzinnego miasta w kontekście wieczności odnalazłem w książkach Władysława Panasa[7], który podczas moich studiów polonistycznych na KUL-u wtajemniczał mnie w epifanie „intrygi Nieskończoności”, egzotyczny klimat cynamonowej prowincji i teurgię słów drohobyckiego Marzyciela. Ten właśnie wymiar istnienia przypisał explicite „miastu marzeń” i sobie jako twórcy autor Mityzacji rzeczywistości w Wiośnie i Republice marzeń oraz w odpowiedzi na ankietę „Wiadomości Literackich”[8].
Moja kolekcja Schulzowsko-drohobycka powstaje od 1997 roku. A wszystko zaczęło się w Łodzi od znalezienia w Antykwariacie Naukowym przy ul. Piotrkowskiej 85 Księgi-Autentyku, czyli książki z biblioteki Weingartena z fragmentem ekslibrisu mesjańskiego, który wykonał Bruno Schulz dla swojego przyjaciela z Drohobycza[9]…
Oprócz Zbigniewa Milczarka omawianą wystawę przygotowywał także Włodzimierz Rudnicki, autor tekstu Łódzkie obrachunki, czyli cztery ekslibrisy Brunona Schulza[10], zachęcający zwiedzających do tropienia kolejnych łódzkich adresów twórcy Sanatorium pod Klepsydrą, choćby przy pomocy istniejącej już mapki oraz aparatu fotograficznego, i odkrywania w ten sposób śladów obecności drohobyckiego artysty w mieście Tuwima. Na planie Łodzi znalazły się następujące miejsca[11]:
1. Park im. Henryka Sienkiewicza. Miejska Galeria Sztuki. Podczas salonu wiosennego 1930 roku (prawdopodobnie przeniesionego ze Lwowa) była w niej prezentowana grafika Brunona Schulza Infantka i karły z cyklu Xięga bałwochwalcza, o czym informowano w dodatku ilustrowanym do ukraińskiej „Chwili” z 1930 roku (nr 18). Autor eseju Mityzacja rzeczywistości mógłodwiedzać tę galerię ze Stanisławem Weingartenem podczas pobytów w Łodzi, ponieważ znajdowała się ona w pobliżu kamienicy przy ul. Sienkiewicza 63.
2. Ulica Sienkiewicza 63.Od 1932 roku sublokatorskie mieszkanie Stanisława Weingartena. Jego charakterystyka i opis pokoju wytapetowanego pracami plastycznymi Brunona Schulza pojawiają się w książce Joanny Kulmowej Topografia myślenia.
3. Aleja Kościuszki 98. Kawalerka Stanisława Weingartena – ostatni łódzki adres legendarnej kolekcji Schulzianów, która uległa rozproszeniu na początku II wojny światowej.
4. Aleja Kościuszki 46. Mieszkanie pianistki Marii Chazen, którą Bruno Schulz odwiedzał w Łodzi. Z okna jej pokoju widział duży fabryczny komin, który go przeraził.
5. Aleja Kościuszki 35 (ul. Wólczańska 50b). Fabryka Wilhelma Lürkensa. Należący do niej komin zauważył Bruno Schulz z mieszkania Marii Chazen.
6. Plac Wolności 1 Dawniej siedziba Muzeum Historii i Sztuki im. Juliana i Kazimierza Bartoszewiczów, w którym Bruno Schulz mógł podziwiać kolekcję międzynarodowej sztuki nowoczesnej.
7. Ulica Piotrkowska (pasaż Leona Schillera). Antykwariat „Słowo” Henryka Maszewskiego – powojenne królestwo Schulzianów.
8. Ulica Piotrkowska 85. Antykwariat Naukowy, w którym na przełomie XX i XXI wieku można było znaleźć Schulzowskie autentyki.
9. Ulica Ogrodowa 15. Pałac Poznańskiego (obecnie Muzeum Miasta Łodzi), w którym Galeria Dom Aukcyjny „Rynek Sztuki” wystawiła na aukcji w 1992 roku jedyny znany obraz olejny Brunona Schulza Spotkanie. Po sensacyjnej licytacji zakupiło go Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie.
10. Ulica Tymienieckiego 24. Muzeum Książki Artystycznej – w nim znajdują się łódzkie druki bibliofilskie dotyczące Brunona Schulza.
11. Ulica Andrzeja Struga 3 Siedziba księgarni-antykwariatu „Nike”. Tu Janusz K. Barański[12] inicjował najprzeróżniejsze spotkania i wystawy oraz prowadził z wieloma osobami inspirujące rozmowy o wszystkim, o Brunonie Schulzu też. Stąd wyruszały wycieczki „na miasto” prowadzone przez znakomitych przewodników. Po zakończeniu działalności księgarni-antykwariatu „Nike” (31 grudnia 2017 roku) w witrynie sklepowej pojawiły się manekiny.
12. Ulica Wólczańska 31. Miejska Galeria Sztuki (Galeria Willa i Galeria Chimera), w której od 26 lipca do 6 października 2019 roku jest prezentowana wystawa Zainstalowani na wieczność – Bruno Schulz i Drohobycz (epizod łódzki).
Bibliografia:
I. Źródło:
Bruno Schulz: Xięga bałwochwalcza. Przygotował do druku i słowem wstępnym opatrzył Jerzy Ficowski. Warszawa 1988.
II. Opracowania:
- Zainstalowani na wieczność – Bruno Schulz i Drohobycz (epizod łódzki), Miejska Galeria Sztuki w Łodzi. Łódź 2019 [katalog wystawy].
- Jerzy Ficowski: Regiony wielkiej herezji. Szkice o życiu i twórczości Brunona Schulza. Wyd. 2. Kraków 1975.
- Joanna Kulmowa: Topografia myślenia. Warszawa 2001.
- Zbigniew Milczarek: Schulzowska kaligrafia. Tomaszów Mazowiecki 2005.
- Władysław Panas: Bruno od Mesjasza. Rzecz o dwóch ekslibrisach oraz jednym obrazie i kilkudziesięciu rysunkach Brunona Schulza. Lublin 2001.
- Władysław Panas: Bruno Schulz albo intryga Nieskończoności. Lublin [2003].
- Władysław Panas: Księga blasku. Traktat o kabale w prozie Brunona Schulza. Lublin 1997.
- Władysław Panas: Willa Bianki. Mały przewodnik drohobycki dla przyjaciół (fragmenty). Przygot. do druku: Paweł Próchniak. Lublin 2006.
- Włodzimierz Rudnicki: Łódzkie obrachunki, czyli cztery ekslibrisy Brunona Schulza. „Schulz/Forum” (Gdańsk) z. 12: 2018, s. 153–164.
[1] Bruno Schulz urodził się 12 lipca 1892 w Drohobyczu. Został zastrzelony na terenie tamtejszego getta przez niemieckiego oficera 19 listopada 1942 roku.
[2] Zbigniew Milczarek: Schulzowska kaligrafia. Tomaszów Mazowiecki 2005, s. 9.
[3] Oba wymienione oddziały Miejskiej Galerii Sztuki w Łodzi znajdują się w tym samym budynku.
[4] Jerzy Ficowski, badacz twórczości Schulza, objaśnia zapis w tytule Xięga zamiast Księga następująco: „[…] nobilitując pisownię tego nagłówka archaicznym Iksem, postawił Schulz swe dzieło jakby w rzędzie świętych ksiąg, kanonów wyznawczych, mitologii, sugerując jej wysokie parantele z mityczną Księgą, o której opowiada w swej prozie jako o prawzorze wszelkich książek, źródle mitów i archetypów, wcielającej się niekiedy w pierwsze lektury i szpargały dzieciństwa” (Bruno Schulz: Xięga bałwochwalcza. Przygotował do druku i słowem wstępnym opatrzył Jerzy Ficowski. Warszawa 1988, s. 36).
[5] Joanna Kulmowa: Topografia myślenia. Warszawa, Iskry, 2001.
[6] Henryk Maszewski (1910–1992) – prowadził w Łodzi przy ul. Piotrkowskiej (pasaż Leona Schillera) w latach 1945-1989 nie istniejący już antykwariat „Słowo”. Zgromadził w nim rozproszone Schulzowskie autentyki. Zaopatrywał nie tylko biblioteki łódzkich uczelni, ale także biblioteki naukowe w kraju. Antykwariat Maszewskiego stanowił bardzo ważny ośrodek życia intelektualnego miasta. Bywali tam naukowcy, pisarze, plastycy, muzycy, reżyserzy oraz studenci wszystkich łódzkich uczelni. W 1958 roku Henryk Maszewski został współzałożycielem Klubu Miłośników Książki, a w 1967 roku Łódzkiego Towarzystwa Przyjaciół Książki.
[7] Do kanonu interpretacji dzieł Schulza dokonanych przez Władysława Panasa należą: Księga blasku. Traktat o kabale w prozie Brunona Schulza. Lublin 1997; Bruno od Mesjasza. Rzecz o dwóch ekslibrisach oraz jednym obrazie i kilkudziesięciu rysunkach Brunona Schulza. Lublin 2001; Bruno Schulz albo intryga Nieskończoności. Lublin [2003]; Willa Bianki. Mały przewodnik drohobycki dla przyjaciół (fragmenty). Przygot. do druku: Paweł Próchniak. Lublin 2006.
[8] Zob. Bruno Schulz: W pracowniach pisarzy i uczonych polskich [odpowiedź na ankietę], „Wiadomości Literackie” 1939, nr 17, s. 5.
[9] Zainstalowani na wieczność – Bruno Schulz i Drohobycz (epizod łódzki), Miejska Galeria Sztuki w Łodzi. Łódź 2019 [katalog wystawy], s. 5.
[10] Zob. „Schulz/Forum” 2018, nr 12, s. 153–164.
[11] Zestawienie łódzkich adresów Schulza opracował Włodzimierz Rudnicki.
[12] Janusz Karol Barański (ur. 1941 w Warszawie) – polski animator kultury, właściciel księgarni-antykwariatu „Nike”
(1982–2017) w Łodzi, działacz Stowarzyszenia Przyjaciół Jana Kasprowicza, instruktor harcerski w stopniu harcmistrza.