– dwa niezwykłe arcydzieła
Zanim zajmą nas Cabiria i Cenere jako arcydzieła sztuki filmowej, spróbujmy wytłumaczyć, jak włoskie kino nieme drugiej dekady XX wieku mogło stworzyć te właśnie dwa filmy w tymże czasie, a nie przedtem lub potem. Należy wiedzieć, że kino, już od roku 1895, było zjawiskiem społecznym, które przyciągnęło za sobą wszystkie narody Zachodu.
Pierwsze kino włoskie ceniło gatunek historyczny zwany colossal, a to ze względu na warunki społeczne tamtej epoki. Młode wówczas jako państwo Włochy widziały w wielkim, „kolosalnym” widowisku sposobność, by zacieśnić wspólnotę społeczną. Chwaląc rzymską przeszłość kraju – od starożytności do zjednoczenia, kino mogło sprawić, że każdy Włoch uczestniczył w tym samym spełnieniu wspólnoty narodowej.
Giovanni Pastrone (1883-1959) w filmie Cabiria (1914, film trwa 181 minut), z fabułą sięgającą antyku, daje nie tylko wizję historyczną z czasu wojny punickiej (Kartagińczyków z najemnikami), ale i ton dekadentyzmu oraz, w mniejszym stopniu, estetykę weryzmu. Przełamuje nieruchomość kadrów dzięki ruchom kamery, montażowi oraz planom. Film już nie jest montowany z hermetycznych kadrów, lecz budowany z sekwencji powiązanych między sobą. Dzieło zostało powiązane planszami z tekstem, które ułożył największy wtedy pisarz włoski Gabriele D’Annunzio. Dzięki nowym technikom filmowym oraz udziale w produkcji takiego pisarza, Cabiria stała się od razu częścią włoskiej kultury powszechnej.
Wtedy też wchodzą do gry reżyser Febo Mari (1884-1939) i aktorka (ale i współautorka scenariusza) Eleonora Duse, szukając swoistości języka filmu, którą zapoczątkował Pastrone. Realizują dzieło wyjątkowe: Cenere [Popiół] (1916; film trwa 38 minut). Eleonora Duse wystąpiła w nim jako uwiedziona przez zamożnego, żonatego mężczyznę wieśniaczka Rosalia, którą po latach odnajduje syn z tego związku. Ten obraz nic nie ma wspólnego z żadnym innym niemym filmem włoskim. Albowiem ten sposób filmowania i bycia filmowanym nie ma wówczas analogii.
Nawiązał do tej tradycji Federico Fellini. W jego arcydziele Noce Cabirii (1957) tytułowa bohaterka, rzymska prostytutka (gra ją Giulietta Masina), nosi imię, które twórca zapożyczył z obrazu Giovanniego Pastrone (…)